Από το βιβλίο του Βασίλη Αποστόλου “Οικισμοί Δήμου Κοζάνης” σ.226 Κοζάνη 2022
Γενικά: Χτισμένος σε υψόμετρο 650 μ. σε απόσταση 10 χλμ. από Κοζάνη αφού διασχίσεις τους οικισμούς Λευκόβρυση, Πρωτοχώρι βρίσκεται η Λευκοπηγή κοντά στους πρόποδες του Μπούρινου. Χαρακτηριστικό του οικισμού ο επιβλητικός πλάτανος στην πλατεία.
Σύμφωνα με το φορολογικό κατάστιχο του 1528 αριθμούσε 108 χριστιανικές εστίες (Τσότσος Ελιμειακά 64).
Εθιμική ζωή: Σημαντική εκδήλωση αποτελεί η κοινή συνεστίαση, χριστιανικές Αγάπες, που πραγματοποιείται την εορτή του πολιούχου του Ιωάννη του Προδρόμου την 7η Ιανουαρίου, στο νάρθηκα της εκκλησίας. Τα εδέσματα (γιαπράκια, κοτόπουλα, πίτες κλπ) προσφέρονται από τα ζευγάρια που παντρεύτηκαν τον προηγούμενο χρόνο.
Εκλογικά: Στις πρώτες βουλευτικές εκλογές 30-5-1915 οι άρρενες εκλογείς ψήφισαν στο 9ο εκλογικό κέντρο με τόπο ψηφοφορίας τον νεόδμητον Ναόν Κάλλιανης.
Στον εκλογικό κατάλογο της Υποδιοικήσεως Κοζάνης του 1915 ήταν εγγεγραμμένοι 155 άρρενες εκλογείς, εκ των οποίων 4 ιερείς, 6 μυλωθροί (μυλωθροί:Βατάλης Απόστολος του Κων/νου 1866, Δουγαλής Χαρίσιος του Κων/νου 1872,Δουγαλής Γεώργιος του Ιωάννη 1879, Δραγκώγιας Δημήτριος τυ Αργυρίου 1844, Φλώρου Ζήσης του Νικολάου 1849, Φλώρου Γεώργιος του Νικολάου 1862).
Ανήκει στη Δημοτική Ενότητα Κοζάνης, αποτελεί ιδία κοινότητα.
Με την απογραφή που πραγματοποιήθηκε από την Ελληνική Στατιστική Αρχή το 2011 από τους 72 οικισμούς που απογράφτηκαν στο Δήμο Κοζάνης η Λευκοπηγή με πληθυσμό 1161 κατοίκους βρισκόταν στην 8η θέση.
Εκπαιδευτικά: «Κοινόν μικτό σχολείο. Τάξεις 5. Το διδακτήριο είναι κοινοτικόν και διώροφο. Και ο μεν άνω όροφος είναι διηρημένος εις δύο αιθούσας χωρισμένες δια σανιδώματος, ο δε κάτω χρησιμοποιείται ως κατοικία υπό των διδασκάλων. Το υλικό του σχολείου αποτελείται από ανθυγιεινά θρανία, δύο μικροσκοπικούς πίνακες, 2 καθίσματα και 2 τραπέζια είναι το μόνον στόλισμα του σχολείου. Φοίτησις άτακτος λόγω της απασχολήσεως των μαθητών και μαθητριών σε γεωργικές και ποιμενικές εργασίες. Μαθητές και μαθήτριες παρόντες 51. Διδάσκαλοι: 1) Γεώργ. Κουτζιαμάνης, τριτοβάθ. υποδιδάσκαλος της Δ΄ του γυμνασίου Κοζάνης και Χρυσάνθη Ζώτου υποδιδάσακαλος του Παρθεναγωγείου Μοναστηρίου. Παρά τις διαμαρτυρίες των προκρίτων εμμενόντων εις τα αρχαία αυστηρά ήθη, διετάχθη η συγχώνευσις αρρένων και θηλέων προς όφελος των διδασκόντων και διδασκομένων. Στις 20-12-17 οι κάτοικοι ήταν 625. Μαθητές: Α΄23-20, Β΄ 4-5, Γ΄9-5, Δ΄ 11-3, Ε΄ 5-4, Στ΄ 3-0 (Ο πρώτος αριθμός δηλώνει άρρενες και ο δεύτερος θήλεις)» (Αποστόλου Δ.Μ 1916-17).
Το σχολικό έτος 1919-20 έλαβαν απολυτήριο του Δημοτικού Σχολείου οι παρακάτω μαθητές οι οποίοι έδωσαν εισιτήριες εξετάσεις (ανεπιτυχείς) για φοίτηση στην Α΄ τάξη του γυμνασίου Κοζάνης: α) Ο μαθητής Μάρκος Π’’Στεργίου Παπαδόπουλος εκ Βελιστίου ετών 16 πατρός ιερέως διακούσας τα εν τη Στη τάξει του σχολείου τούτου διδασκόμενα μαθήματα κατά το σχολικόν έτος 1919-1920 και την απολυτήριαν δοκιμασίαν υποστάς ηξιώθη του βαθμού λίαν καλώς (4,60) και διαγωγή αρίστη (5,5). β) Ο μαθητής Κωνσταντίνος Γρ. Δουγαλής εκ Βελιστίου ετών 13 πατρός γεωργού διακούσας τα εν τη Στη τάξει του σχολείου τούτου διδασκόμενα μαθήματα κατά το σχολικόν έτος 1919-1920 και την απολυτήριαν δοκιμασίαν υποστάς ηξιώθη του βαθμού σχεδόν καλώς (3,80) και διαγωγή αρίστη (5). γ) Ο μαθητής Αχιλλεύς Β. Δουγαλής εκ Βελιστίου ετών 12 πατρός γεωργού διακούσας τα εν τη Στη τάξει του σχολείου τούτου διδασκόμενα μαθήματα κατά το σχολικόν έτος 1919-1920 και την απολυτήριαν δοκιμασίαν υποστάς ηξιώθη του βαθμού λίαν καλώς (4,50) και διαγωγή αρίστη (5,50). Διευθυντής του Δημοτικού Σχολείου ήταν ο Χ.Γ.Βαρσαμόπουλος. Γυμνασιάρχης Γ.Μκρού.
Πέρυσι ενεγράφησαν και εφοίτων μόνον 85 μαθητές αμφοτέρων των φύλων, φέτος έφτασαν τους 107 φοιτώντες άπαντες τακτικότατα. Η εσωτερική και εξωτερική τάξις του σχολείου καθώς και η καθαριότητς υποδειγματική τα δε βιβλία του γραφείου σε ζηλευτή τάξει (23/12/1921).
Ο Επιθεωρητής των Δημοτικών Σχολείων στις 13 Ιουνίου 1922 διορίζει σχολική επιτροπή τους: 1)Γρηγόριος Δουγαλής ως πρόεδρος 2)Μάρκος Φλώρος ως ταμίας 3)Στέργιος Βόμβας ως τρίτο μέλος.
Ο δημοδιδάσκαλος Ιω. Σακελλαρίου μένει με την οικογένειά του σε δύο αίθουσες του κάτω ορόφου. Περιποιείται πολύ τον ανθόκηπον και δεντρόκηπο του σχολείου και εξευγενίζει δι’ εμβολιασμού τα άγρια δέντρα του χωριού, διδάσκων εποπτικώς εις τους μαθητάς του τον εξευμενισμόν των δέντρων (18-27/4/1923).
Κάτοικοι 1005. Τάξεις 6. Εγγεγραμμένοι άρρ. 130. Θήλεις 85. Διδακτήριο νεόδμητον, μονώροφον, εξατάξιον τύπου, αποπερατωθέν το 1922. Υπολείπεται ακόμη η αποπεράτωσις του εσωτερικού τριών αιθουσών, η ισοπέδωσις και ο περιτοιχισμός της αυλής. Ο δημοδιδάσκαλος Κων. Παπακωνσταντίνου τοποθετημένος από το 1914 εκτελεί και τα ιερατικά καθήκοντα. Ο Σπύρος Περδίκας τοποθετημένος στο σχολείο από το 1915 πτυχιούχος υποδιδασκαλείου Θεσσαλονίκης. Η Βικτωρία Αγραφιώτου τοποθετημένη στο σχολείο από το 1920 απόφοιτος παρθεναγωγείου του Μοναστηρίου έγγαμος μήτηρ 4 τέκνων (18-27/4/1923).
Ο σχολικός κήπος θαλερώτατος και ευανθής. Αγοράσθηκαν δύο χάρτες της Ελλάδος και της Ευρώπης, έτοιμοι προς ανάρτησιν υπό τινος φιλομούσου κατοίκου του Βελιστίου (30-3-24 ως 3-4-1924).
Ο σχολικός κήπος συντηρείται καλώς, μαθητές 63 άρρενες και 43 θήλεις (4-10 ως 18/12/1926 ΑΒΕ 70 ΣΑΕ73).
Σχολική επιτροπή (17-8-1928) κατά σειρά, πρόεδρος, ταμίας, μέλος: Στεργ.Παπαδόπουλος. Μάρκος Βόμβας. Στ.Βόμβας.
Εισφορά της κοινότητας στις 24-4-1930 υπέρ του οικοτροφείου θηλέων Κοζάνης δρχ. 200.
Ο πρόεδρος της κοινότητας Δημ. Δραγώγιας συγχαίρει τους διδασκάλους Κων. Τιτέλη και δ/δα Ιφιγένεια δια την άοκνον και επιμελημένην εργασία την οποίαν καταβάλλουν προς χριστιανική και Ελληνοπρεπή μόρφωσιν της νεολαίας όπως τρανώτατα απεδείχθη κατά την εορτή επί τη λήξει των μαθημάτων (Μ.Β 26-6-32).
Το διδακτήριο ανηγέρθη επί τουρκοκρατίας το 1908. Είναι διώροφον. Εις τον άνω όροφο υπάρχουν δύο αίθουσες διδασκαλίας στενόχωροι και μη επαρκώς αεριζόμενοι. Υπάρχουν 27 πολύεδρα θρανία σχεδόν σεσαθρωμένα, 2 τραπέζια, 2 καθίσματα, 2 μικροί πίνακες, 1 αρχειοθήκη παλιά,10 χάρτες παλιούς εκ των οποίων 2 γεωφυσικοί. Μαθητές 138 (13/2/1938).
Διδακτήριο νεόδμητο τύπου τετραταξίου, λείπουν τα αποχωρητήρια και τα εσωτερικά επιχρίσματα. Μαθητές 293, δε φοιτά ένας μαθητής ο οποίος εμηνύθη (2/4/38).
Διδάσκαλοι: Καμπουρίδης Νικόλαος εκ Τραπεζούντος, 1893, μετεκπαιδευθείς σε μονοτάξιο Διδασκαλείο (Λευκοπηγή 38).
Λιάπη Ελένη εκ Κοζάνης 1910, πτυχιούχος 3/ξίου διδασκαλείου (Λευκοπηγή 38).
Ιερά: Ενοριακός ναός ο Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος (ανηγέρθη το 1865) με το επιβλητικό καμπαναριό ύψους 15 μέτρων (ανηγέρθη το 1916). Ανατολικά του οικισμού ο Άγιος Παντελεήμων όπου πανηγυρίζει την 27η Ιουλίου. Παναγία, όπου στο Μακεδονικό Αγώνα χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη όπλων και πυρομαχικών. Προφήτης Ηλίας. Άγιος Γεώργιος. Εξωκκλήσι Αγίου Αθανασίου. Αφιερωτές στην πρόθεση 421 της Μονής Αγίου Νικάνορα ήταν για την Α΄ Γραφή 12 και στη Β΄ Γραφή 97 (από το 1692 και μετά).
Ιστορικά: Αίτησις του Γρηγορίου Δουγαλή του Γεωργίου Μακεδονομάχου κατοίκου κοινότητος Λευκοπηγής, στις 24-10-26 προς τη Διεύθυνση Διοικητικού Αθήνα (60/1313). Λαμβάνω την τιμήν κατόπιν της υπ’ αριθμ. 227983 εγκυκλίου Διαταγής κοινοποιηθείσης δια της υπ’αριθμ. 5168 νόμου εκτελεστικού διατάγματος «περί παροχής ηθικής αμοιβής εις τους Μακεδονομάχους» να παρακαλέσω όπως ευαρεστούμενοι διατάξητε την αποστολήν εις εμέ του παρασήμου και του διπλώματος ως Μακεδονομάχου. Δεν παραλείπω να σας αναφέρω ότι τα πιστοποιητικά μου μεθ’ απάντων των δικαιολογητικών εστάλησαν εις την αρμοδίαν επιτροπήν αλλά δυστυχώς δεν έτυχον ευνοϊκής υπέρ ημών λύσεως παρά τας κακουχίας και τας φυλακίσεις που υπέστην χάριν του εθνικού αγώνος.
Με παρόμοια αίτηση ο Μακεδονομάχος Κων/νος Κοτρότσιος του Ιωάννου ζητά την αποστολή του παρασήμου και των διπλωμάτων ως Μακεδονομάχων.
Μεταφορείς όπλων τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα διετέλεσαν οι Αθανάσιος Δουγαλής, Γρηγόριος Δουγαλής και Αθανάσιος Κοτρώτσιος.
Το Σωματείο Πολεμιστών Αλβανικού Μετώπου Λευκοπηγής με αναφορά στο Υπουργείο Εφοδιασμού στις 25-2-49 αναφέρουν ότι τα μέλη του Σωματείου δεν έχουν λάβει μέχρι σήμερα ενίσχυση σε ρουχισμό και υπόδηση. Δίδουν την πληροφορία ότι πολλά Σωματεία παρέλαβαν ιματισμό για τα μέλη των δύο ή τρεις φορές. Ζητούν να τους δοθεί ιματισμός και υπόδησις στα μέλη του Σωματείου των.
Κληροδοτήματα: Ο Κων/νος Αθ. Δογαλής κάτοικος Λευκοπηγής με διαθήκη στις 25-1-1929 άφησε κληροδότημα στον Ναό Προδρόμου Λευκοπηγής δρχ. 500, στον Ναό Παναγίας δρχ. 100 στο Ναό Αγίου Παντελεήμονος δρχ. 100.
Ο Ιωάννης Δημητρίου Νένος με διαθήκη στις 2 Μαρτίου 1929 άφησε κληροδότημα 150 δρχ. υπέρ του Ιερού Ναού του Προδρόμου Λευκοπηγής (ΑΒΕ 60 ΣΑΕ 790).
Κοινοτικά: Σύσταση της κοινότητας με έδρα τον οικισμό Βελίστι. Ο οικισμός Βελίστι στις 1/2/1927 μετονομάζεται σε Ασπρονέρι και στις 14/5/1928 μετονομάζεται σε Λευκοπηγή. Στις 4/12/1997 προσαρτάται στο δήμο Κοζάνης.
Στις πρώτες κοινοτικές εκλογές (25-10-1925) ψήφισαν 151 εκλογείς και έλαβαν σε ψήφους οι Κωνστ. Ι. Δουγαλής 118, Αθαν. Χαρ. Βακρατσάς 108, Εμ. Λάζ. Φλώρος 106, Γρηγ. Γ. Δουγαλής 101, Δημ. Αν. Κανάβας 91, Κων/νος Αθ. Καραπάτσιος 45, Νι. Ζήσης Φλώρος 40.
Στις 29-3-1927 το κ.σ με πρόεδρο τον Κων. Ι. Δουγαλή και μέλη τον Κων. Καραπάτσιου, Αθ. Βακρατσά, Εμμ. Φλώρου, Νικ. Φλώρου αποφάσισαν την αλλαγή του τύπου της σφραγίδος ως εξής: Νομός Κοζάνης- Κοινότης Ασπρονερίου και εις το μέσον Ελληνική Δημοκρατία.
Ο πρόεδρος Βελιστίου στις 4-3-27 υποβάλλει το πρακτικό της απόφασης της 20-2-1927 με την οποία ψηφίζεται πίστωση 4000 δραχμών για την αποπεράτωση της οδού από εκκλησία Αγ. Προδρόμου μέχρι οικίας Βακρατσά. Την εργολαβία την ανέλαβε ο Νικόλαος Λίτσιος. Με την ίδια ημερομηνία υποβάλλεται πρακτικό με το οποίο μας δίδει την πληροφορία ότι ο υπό κατασκευή δρόμος έχει έκταση 300 τ.μ και ότι την αναγκαιούντα πέτρα 2500 φορτία μετέφεραν ήδη οι κάτοικοι του χωρίου δωρεά αποθέσαντες ταύτην ένθεν και ένθεν της οδού, και ότι άρχισε να μεταφέρεται δωρεάν η άμμος. Ο πρόεδρος ζητά να εγκρίνει τη δαπάνη των 4000 δραχμών. Αναφέρει στο Νομάρχη ότι οι κάτοικοι του χωριού κατενθουσιασθέντες εκ της κατασκευής της οδού ταύτης, λίαν προθύμως προσφέρονται δια τη δωρεά μεταφορά της απαιτουμένης πέτρας περί τα 10.000 φορτία ως και της άμμου δια την κατασκευή της ετέρας εντός του χωρίου οδού από Πλατάνια μέχρι αλώνι Αναστασίου Κανάβα. Δια την κατασκευή της οποίας αναγράφεται στον προϋπολογισμό 1926-27 πίστωση 6000 δραχμών. Μετά δε την κατασκευή και της οδού ταύτης υπερευχαρίστως θέλει αναλάβει την κατασκευή και της οδού από Βελίστι μέχρι Πρωτοράζι.
Στις 1-4-27 ο πρόεδρος της κοινότητας Κώστας Ι. Δουγαλής υποβάλλει στο Νομάρχη ονομαστικό πίνακα δυστροπούντων κατοίκων του χωριού Ασπρονερίου (Βελίστι) να συμμετάσχουν στη μεταφορά και παράδοση την αναλογούσα σ’ αυτούς ποσότητα άμμου για την κατασκευή της οδού από την εξώθυρα της εκκλησίας του Αγίου Προδρόμου μέχρι της οικίας Βακρατσά.
Η Διοίκηση Χωροφυλακής Κοζάνης με αναφορά στη Νομαρχία στις 7-5-1927 με θέμα «Περί των δυστροπούντων δια Κοινοτικά έργα κατοίκων Ασπρονερίου» αναφέρει: «…ότι, μεταβάς αυτοπροσώπως ο Σταθμάρχης Χωρ/κής Κάλλιανης κατ’ επανάληψιν εις το εν λόγω χωρίον και συστήσας εις τους εν τη επισυναπτομένη καταστάσει διαλαμβανομένους όπως μη δυστροπούν δια τα εν τω χωρίω των Κοινοτικά έργα και μεταφέρουν ούτοι τα εις αυτούς καθορισθέντα φορτία άμμου, ούτοι επ’ ουδενί λόγω επιθυμούν να συμμορφωθούν προς την κοινοτικήν απόφασιν, συστήσας συνάμα εις αυτούς όπως καταβάλουν το αντίτιμον των ημερομισθίων, άπαντες εισί ανένδοτοι. Επειδή ούτοι λόγω του χαρακτήρος των είναι ατίθασοι παρακαλώ όπως ενεργήσητε και καθορίση ο εν λόγω πρόεδρος της Κοινότητος τα ημερομίσθια ενός εκάστου ίνα κατ’ αυτών εκδοθούν σχετικά εντάλματα παρά του οικείου Ταμείου, και ούτω πως εκ του ποσού όπου θέλει εισπραχθεί αποπερατωθεί το εν λόγω Κοινοτικόν έργον»(60/1910).
Στις 22-5-27 αποφασίζει προσωπική εργασία για την κατασκευή οδού Βελίστι που οδηγεί στο «Χοτούρι» και στη θέση «Στερνάρ» Παζαρόστρατα» (60/1937).
Στις 20-10-27 επιβάλλει φορολογία επί των μεγάλων ζώων δρχ. 7 και για τα μικρά 4 επί προέδρου Αθ. Σανόπουλου. Διορίζει για γραμματέα το δημοδιδάσκαλο Κων/νο Τσιούμη με μηνιαίο μισθό 125 δρχ.
Για τον έρανο του Παναγίου Τάφου ο οικισμός πρόσφερε 1163,50 δρχ. (Β.Ε 1-10-39).
Οικονομία: Απογραφική επιτροπή γεωργικών προϊόντων για την περίοδο 11 μέχρι 20 Δεκεμβρίου 1929 ορίσθηκαν Ιωάννης Λ. Παρτώνας πρόεδρος, Κων. Χρ. Τιτέλης δημοδ.. Χαρίσιος Τσολάκης αγροφύλαξ (60/175).
Το 1938 ο Νικ. Γ. Βατάλης ζητά αποζημίωση για τον φονευθέντα υιό του που εργάζονταν στα μεταλλεία (χρωμίτη) του Αλεξ. Αποστολίδου (60/1621).
Πεσόντες: Στο Μακεδονικό αγώνα σκοτώθηκαν ο πρόεδρος του χωριού Δουγαλής Γρηγόρης και ο Θύμιος Βακρατζάς. Στο Αλβανικό μέτωπο έπεσαν ο Βατάλας Χρήστος στις 2-11-1940. Ο Παρτώνας Εμμανουήλ στις 5-4-1941 στο ύψωμα 1876.
Προσωπικότητες: Πρώτος αιρετός Νομάρχης Πασχάλης Μητλιάγκας.
Σύλλογοι: ΕΜΑΣ. Έθιμα: Πρωτομαγιά. Του Αϊ Γιάννη. Λαζαρίνες. Το Σάββατο του Λαζάρου οι Λαζαρίνες (γυναίκες) ντύνονται με παραδοσιακές φορεσιές, επισκέπτονται όλα τα σπίτια, τραγουδούν ταιριαστά τραγούδια, οι νοικοκυρές τις κερνούν αυγά, λεφτά τα οποία τοποθετούν στο ολοστόλιστο καλάθι.
Πληθυσμός: 1913=599. 1920=1005. 1928=710. 1940=870. 1951=978. 1961=1093. 1971=1057. 1981=1227. 1991=1309. 2001=1282. 2011=1161.
