Η κοινωνική οικονομία ή «Κοινωνικός Τομέας» ή «Τρίτος Τομέας» της οικονομίας είναι ο τομέας που καλύπτει την περιοχή μεταξύ του ιδιωτικού και δημοσίου (κρατικού) τομέα, και στον οποίο δημιουργούνται οικονομικές δραστηριότητες με κοινωνικούς σκοπούς.
Βασίζεται στην αρχή ότι ο άνθρωπος προηγείται του κεφαλαίου, στο ότι το κέρδος είναι για την εξυπηρέτηση του ανθρώπου και οι αποφάσεις λαμβάνονται σύμφωνα με την δημοκρατική αρχή «ένας άνθρωπος – μία ψήφος. Σύμφωνα με έκθεση της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2011) η κοινωνική οικονομία αντιπροσωπεύει το 10% των Ευρωπαϊκών επιχειρήσεων και το 6,5% περίπου του εργατικού δυναμικού στην Ε.Ε. (14,5 εκατομμύρια εργαζόμενοι περίπου).
Η αναζήτηση πολιτικών και δράσεων για την αντιμετώπιση της ανεργίας, την δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας και την άμβλυνσης του κοινωνικού αποκλεισμού οδήγησαν στη ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών επιχειρηματικότητας που να είναι προσανατολισμένη σε δραστηριότητες κοινωνικού σκοπού, τις κοινωνικές επιχειρήσεις. Η Κοινωνική Επιχειρηματικότητα (Social Entrepreneurship) αποτελεί μια διακριτή μορφή Επιχειρηματικότητας η οποία έχει ως σκοπό την επίτευξη ενός κοινωνικού σκοπού (social purpose) μέσω της δημιουργίας κοινωνικής αξίας (social value). Λαμβάνει τόσο κερδοσκοπική όσο και μη κερδοσκοπική μορφή, χωρίς όμως να αλλάζει ο τελικός σκοπός της: η επίτευξη δηλαδή ενός κοινωνικού σκοπού. Έτσι, τo κέρδος που προκύπτει επανεπενδύεται για την επίτευξη αυτού του σκοπού. Αφορά άτομα που σκέφτονται καινοτόμες λύσεις για τα πιο σημαντικά κοινωνικά προβλήματα, με χαρακτηριστικά την ηθική και την δημιουργία Κοινωνικής και Οικονομικής Αξίας. Η επίδοση στις κοινωνικές επιχειρήσεις συνδέεται με κοινωνικά αποτελέσματα, τα οποία είναι δύσκολο να αποτιμηθούν με οικονομικούς όρους και συνεπώς να μετρηθούν και να αξιολογηθούν. Είναι επιθυμητό να μην αξιολογούνται κυρίως με συμβατικούς οικονομικούς όρους (π.χ. κερδοφορία), αλλά περισσότερο με ποιοτικά και ποσοτικά στοιχεία που συνδέονται με τους πρωταρχικούς της κοινωνικούς σκοπούς. Οι επιχειρήσεις αυτές είναι ιδιαίτερα σημαντικές, γιατί συμβάλλουν στην αύξηση της παραγωγικότητας, στην αξιοποίηση της τοπικής οικονομίας και στη δημιουργία νέων μορφών εργασιακών σχέσεων. Παρότι ο τομέας της κοινωνικής οικονομίας και κοινωνικής επιχειρηματικότητας στην Ελλάδα, παρέμενε περιορισμένος σε σχέση με τις αναπτυγμένες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τα τελευταία χρόνια ξεπεράστηκαν μια σειρά από προβλήματα όπως η έλλειψη ολοκληρωμένου θεσμικού πλαισίου και χρηματοδοτικής στήριξη για τη λειτουργία των κοινωνικών επιχειρήσεων. Το νέο θεσμικό πλαίσιο (Ν. 4019/2011 και 4430/2016), δίνει δυνατότητες και προοπτικές για την εκ νέου οργάνωση και ανάπτυξη του συγκεκριμένου τομέα. Με τον Νόμο 4019/2011 θεμελιώθηκε η έννοια της κοινωνικής οικονομίας, τέθηκαν οι προϋποθέσεις για την αναγνώριση υφισταμένων φορέων νομικών μορφών, φορέων κοινωνικής οικονομίας και κοινωνικής επιχειρηματικότητας και θεσμοθετήθηκε μιας νέας μορφής κοινωνικής επιχείρησης που βασίζεται στον αστικό συνεταιρισμό, της Κοινωνικής Συνεταιριστικής επιχείρησης, Κλπ. Με τον Ν. 4430/2016, επιδιώκεται η διεύρυνση του πεδίου εφαρμογής της πέραν του προνοιακού και ενταξιακού χαρακτήρα (όπου έδινε έµφαση ο ν. 4019/2011) Σύμφωνα με τον Ν. 4430/2016 «για την κοινωνική οικονομία και κοινωνική επιχειρηματικότητα», στόχος είναι η ανάπτυξη του τομέα της Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας, μέσω της δημιουργίας ενός ευνοϊκού περιβάλλοντος, που θα διευκολύνει τη συμμετοχή όσων πολιτών το επιθυμούν σε παραγωγικές δραστηριότητες που αναπτύσσονται με σεβασμό στον άνθρωπο και το περιβάλλον και οργανώνονται με τη διάχυση πρακτικών δημοκρατίας, ισότητας, αλληλεγγύης και συνεργασίας μεταξύ των συμμετεχόντων και των τοπικών κοινωνιών. Με τον Νόμο 4430/2016αποσαφηνίζονται τα κριτήρια και οι προϋποθέσεις ένταξης στις επιμέρους κατηγορίες Φορέων Κοινωνικής Οικονομίας, παρέχεται επαρκής νομική βάση για την θεσμοθέτηση χρηματοδοτικών και άλλων κινήτρων. Θεσμοθετείται το Ταμείο Κοινωνικής Οικονομίας ως ΝΠΙΔ, με σκοπό την χρηματοδότηση προγραμμάτων και δράσεων για την ενίσχυση των Φορέων Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας, καθορίζονται με σαφήνεια οι όροι συμμετοχής, εθελοντικής εργασίας και γενικότερα σχέσεων των μελών και των εργαζομένων με τους Φορείς Κοινωνικής Οικονομίας, προβλέπεται η δημιουργία και ενεργοποίηση εργαλείου μέτρησης κοινωνικού αντικτύπου των Φορέων, ώστε να είναι δυνατή η αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας τους, η παρακολούθηση, ο έλεγχος και η αξιοποίηση των καλών πρακτικών. Επιπλέον:
• Ο συνεταίρος μιας Κοινωνικής επιχείρησης ΔΕΝ τον επιβαρύνει φορολογικά και ΔΕΝ συνεπάγεται πως πρέπει να γραφτεί στον ΟΑΕΕ.
• Αν είναι συνταξιούχος, ΔΕΝ χάνει τη σύνταξή του
• Αν είναι άνεργος, ΔΕΝ χάνει το δελτίο ή το επίδομα ανεργίας του και όλη την προστασία ή τις ευκαιρίες επιδότησης που πηγάζουν από την ιδιότητα του ανέργου.
• Αν κάποιος εργάζεται σε Κοινωνική Συνεταιριστική Επιχείρηση και παίρνει ήδη ένα επίδομα πρόνοιας ΔΕΝ το χάνει και συνεχίζει να το λαμβάνει.
Ο εντοπισμός του κατάλληλου χρηματοδοτικού εργαλείου για την ενίσχυση της κοινωνικής επιχείρησή είναι πολύ σημαντικός και συμβάλλει αποφασιστικά στην θετική πορεία μιας κοινωνικής επιχείρησης. ».
Η ανάπτυξη της κοινωνικής οικονομίας είναι πολλαπλά χρήσιμη και οι επιπτώσεις αυτής θετικές για:
Την υγεία: η σύσταση οικονομικών επιχειρήσεων, παίζει σημαντικό ρόλο στην βελτίωση συνθηκών παροχής ιατρικής βοήθειας σε άτομα με αναπηρία, η εξυπηρέτηση και η βοήθεια που παρέχονται σε άτομα τρίτης ηλικίας. Ακόμη με την δημιουργία οίκων ιατρικής έχουμε ανάληψη της φροντίδας από τους ασθενείς επιτυγχάνοντας έτσι την βελτίωση της πρόσβασης αυτών σε τέτοιες υπηρεσίες. Ακόμη διάφορες οργανώσεις μη κυβερνητικές που δημιουργούνται από γιατρούς δίνουν τη δυνατότητα της καλύτερης προσβασιμότητας, ομάδων πολιτών με χαμηλά οικονομικά εισοδήματα, σε υπηρεσίες υγείας.
Το περιβάλλον: η ανάπτυξη των κοινωνικών επιχειρήσεων έχει σαν αποτέλεσμα να προσφέρονται φθηνότερα προϊόντα ποιότητας και νέες υπηρεσιών κοινωνικού περιεχομένου μειώνοντας έτσι δραστικά την ανεργία (νέοι επιστήμονες γυναίκες κ.λπ), με αποτέλεσμα την βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης. Με την κοινωνική οικονομία δημιουργούνται καινούριες μονάδες και έτσι έχουμε νέες θέσεις εργασίας για την παραγωγή και τυποποίηση νέων προϊόντων και ειδών. Αποτέλεσμα αυτών είναι η δημιουργία νέων συνεταιριστικών σχημάτων (γεωπόνοι, αρχιτέκτονες κ.λπ.). την τοπική ανάπτυξη: Η δημιουργία επίσης από γυναίκες συνεταιρισμών ιδιαίτερα σε ορεινές περιοχές σε είδη παραδοσιακών προϊόντων ή χειροτεχνίας αποτελεί μοχλό ανάπτυξης για αυτές τις περιοχές που έχει σαν συνέπεια την ποιοτική βελτίωση των κατοίκων.
την ποιότητα ζωής: οι κοινωνικές επιχειρήσεις έχουν ως κυρίαρχο μοχλό ανάπτυξης την προστασία του περιβάλλοντος αφού χρησιμοποιούν την ανακύκλωση και άλλες πηγές εναλλακτικές ενέργειας σαν φιλοσοφία της ανάπτυξής τους. Πολλές από αυτές μετά την συλλογή των απορριμμάτων τα επαναχρησιμοποιούν για το κοινό καλό της ανθρωπότητας (χαρτί, ύφασμα, πλαστικά).
Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η Επιτροπή θεσμοθέτησε την Πρωτοβουλία για τις κοινωνικές επιχειρήσεις το 2011, μετατρέποντας την κοινωνική οικονομία και επισήμως μία από τις αποτελεσματικότερες εναλλακτικές λύσεις για βιωσιμότητα και ανάπτυξη. Οι κοινωνικές επιχειρήσεις προσπαθούν να καταπολεμήσουν φαινόμενα όπως τη φτώχεια και την ανεργία, να προστατεύσουν το περιβάλλον, και να συμπληρώσουν το κράτος, όπου αυτό τείνει να αδυνατεί να αντεπεξέλθει. Οι δομές αλλάζουν διαρκώς, και προβλέπεται περισσότερη ανάπτυξη της κοινωνικής οικονομίας στο σύντομο μέλλον στην Ελλάδα, ιδιαίτερα με την υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Ευρωπαϊκά χρηματοδοτικά Προγράμματα για δράσεις Κοινωνικής Οικονομίας στην Ε.Ε.
Ø Horizon 2020 (Oρίζοντας 2020): Με προυπολογισμό 80 δις ευρώ για τις χώρες μέλη της Ε.Ε. Οι τρεις κύριοι βασικοί άξονες του προγράμματος είναι:
• – Excellent Science Pillar (Άξονας Επιστημονικής Αριστείας): Επιστημονική έρευνα παγκόσμιου επιπέδου με στόχο την προσέλκυση στην Ε.Ε. των καλύτερων επιστημόνων.
• – Industrial Leadership Pillar (Άξονας Βιομηχανικής Υπεροχής): Στρατηγική επένδυση σε τεχνολογίες-κλειδιά, όπως νανοτεχνολογία-μικροηλεκτρονική, συμμετοχή ιδιωτικού τομέα, δημιουργία καινοτόμων επιχειρήσεων.
• – Societal Challenges Pillar (Άξονας Κοινωνικών Προκλήσεων): Αντιμετώπιση σημαντικών κοινωνικών προκλήσεων, όπως η γήρανση πληθυσμού, εξάντληση ενεργειακών πόρων, αντιμετώπιση κλιματικής αλλαγής.
Ø Μικροχρηματοδοτήσεις και Κοινωνική Επιχειρηματικότητα» του προγράμματος EaSI που στηρίζει: μικροπιστώσεις και μικροδάνεια για ευάλωτες ομάδες και πολύ μικρές επιχειρήσεις και κοινωνική επιχειρηματικότητα.
Ø Χρηματοδοτήσεις μέσω ΕΣΠΑ σε εθνικό επίπεδο
• Αναπτυξιακός Νόμος 4399/2016. Δίνεται η δυνατότητα λήψης επιχορήγησης έως και 100% του ανώτατου επιτρεπόμενου ύψους ενίσχυσης στις κοινωνικές επιχειρήσεις
• Ενίσχυση της Αυτοαπασχόλησης Πτυχιούχων Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης.Χρηματοδοτείται το 100% των επιλέξιμών δαπανών
• Πρόγραμμα Ερευνώ – Δημιουργώ – Καινοτομώ. Ένας από τους άξονες του προγράμματος αφορά συμπράξεις υφισταμένων επιχειρήσεων, ανεξαρτήτως μεγέθους και ημερομηνίας ίδρυσης, με ερευνητικούς οργανισμούς , με κύριους αποδέκτες τις επιχειρήσεις. Χρηματοδοτείται το 100% των επιλέξιμών δαπανών
• Αναβάθμιση, πολύ μικρών, μικρών και μεσαίων Επιχειρήσεων για την ανάπτυξη των ικανοτήτων τους στις νέες αγορές. Η χρηματοδότηση καλύπτει το 40% των επιλέξιμών δαπανών και προσαυξάνεται κατά 10%, φτάνοντας στο 50% στην περίπτωση πρόσληψης νέου προσωπικού.
• Νεοφυής Επιχειρηματικότητα. Στο πλαίσιο της Δράσης ενισχύονται επιχειρηματικά σχέδια για την κάλυψη 100% ισόποσων επιλέξιμων δαπανών
Προϋπόθεση για να αναπτυχθεί η κοινωνική επιχειρηματικότητα αποτελεί ένα κατάλληλο επιχειρηματικό και κοινωνικό περιβάλλον. Από αυτό, η κοινωνική επιχειρηματικότητα θα πρέπει να μπορεί να αντλεί (CASE, 2008):
• χρηματικά κεφάλαια (financial capital) από κοινωνικούς επενδυτές, ιδιώτες και θεσμικούς,
• ανθρώπινα κεφάλαια (human capital)προερχόμενα από πανεπιστήμια και σχολές, οργανισμούς νεανικής ή κοινωνικής επιχειρηματικότητας κ.α.,
• Ανθρώπινοι πόροι – Διανοητικά κεφάλαια (intellectual capital) από Πανεπιστήμια, συμβούλους, ερευνητικά κέντρα,
• κοινωνικοπολιτικά κεφάλαια (social / political capital) από συνεταιρισμούς, κοινότητες, πολιτικούς συμβούλους.
Η κοινωνική επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα ξεκίνησε με δειλά βήματα και θα παραμείνει. Το ζητούμενο είναι πότε θα ξεκινήσουν οι χρηματοδοτήσεις για την στήριξη αυτών των δράσεων και αν είναι έτοιμοι οι φορείς (α’ και β΄ βαθμός αυτοδιοίκησης) να ενημερώσουν, κατευθύνουν και κινητοποιήσουν τους ανθρώπους για την δημιουργία ανάληψης τέτοιων πρωτοβουλιών, καθώς οι σπόροι για μια κουλτούρα κοινωνικής επιχειρηματικότητας έχουν ήδη τεθεί. Η δημιουργία κοινωνικών επιχειρήσεων βέβαια ούτε θα εξαλείψει την ανεργία ούτε θα λύσει όλα μας τα προβλήματα. Όμως μπορεί να αποτελέσει ένα βασικό κομμάτι στην κατεύθυνση διαχείρισης της φτώχειας και της μείωσης της ανεργίας, φέρνοντας στο φως νέες ιδέες και νέα μοντέλα οικονομίας και επιχειρηματικότητας. Σε συνεργασία με όλους τους φορείς οι κοινωνικοί επιχειρηματίες να συμβάλλουν να δημιουργηθεί η απαραίτητη αλλαγή ώστε η Ελλάδα να ξεπεράσει την οικονομική, πολιτική και ηθική κρίση που περνάει. Τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο.
- Μαρκούση Χρυσούλα, Οικονομολόγος, Msc στην Βιώσιμη Ανάπτυξη, Δημοτική Σύμβουλος Δήμου Βοίου, Μέλος της Διοίκησης του 5ου Περιφερειακού Τμήματος Δ. Μακεδονίας του ΟΕΕ
