Γράφει η Εύα Μπόντα
Σιάτιστα, 03 Δεκεμβρίου 2025
PHOTO : © Eva Bonda, 2025 – Folcloric and Historical Archives of Georgios M Bondas
Ο λαογράφος Γεώργιος Μηνά Μπόντας (1933–2025), τιμημένος από την Ακαδημία Αθηνών, υπήρξε μία από τις πιο ιδιοσυγκρασιακές, στοχαστικές και βαθιά καλλιεργημένες μορφές της ελληνικής τοπικής λαογραφίας. Από νεαρή ηλικία έδειξε έντονη κλίση προς την τοπική ιστορία και την προφορική παράδοση. Μεγάλωσε στην παλιά Σιάτιστα σε μια εποχή που οι παλαιότεροι της πόλης–αγωγιάτες, αμπελουργοί, μάστορες, γεροντότεροι τραγουδιστές–μετέφεραν ακόμα ζωντανά τα παραμύθια, τις δοξασίες, τα τραγούδια και τις μικροϊστορίες της καθημερινότητας. Η νεότητά του στη Σιάτιστα, τα πρόσωπα της οικογένειας, ιδιαίτερα ο πατέρας του, και οι ιστορικές συγκρούσεις της εποχής (Κατοχή, Αντίσταση, Εμφύλιος) αποτελούν τα πρώιμα σημεία επαφής του συγγραφέα με ένα συλλογικό ήθος αγώνα και αξιοπρέπειας. Ανέπτυξε εξαιρετική ερευνητική παρουσία, μέσα από πολυετή επιτόπια καταγραφή, με συνέπεια, ευσυνειδησία, ευρυμάθεια, και βαθιά γνώση των πηγών. Με υψηλοτάτες ικανότητες μνήμης και ανάλυσης, εκπληκτική διανοητική αεικινησία και ενάργεια αλλά και με ιδιαίτερη ψυχική ευαισθησία, διαμόρφωσε μια ιδιοσυγκρασιακή ερμηνεία του ελληνικού τοπικού πολιτισμικού προτύπου συνδυάζοντας την παρατήρηση της λαϊκής ζωής με τη βιωματική κατανόηση του συναισθηματικού πυρήνα της παράδοσης, των εθίμων και των λατρευτικών πρακτικών.
Στο έργο του [1], οι λατρευτικές πρακτικές και τα έθιμα δεν προσεγγίζονται απλώς ως κοινωνικά ή τελετουργικά φαινόμενα, αλλά ως έκφραση της ψυχικής ενέργειας του λαού, που συνδέει το άτομο με τη συλλογική μνήμη, το θείο και την παράδοση. Μέσα από αυτήν την προοπτική, ο Γεώργιος Μηνά Μπόντας ανέδειξε το βάθος, τη συνέχεια και τη βιωματική αυθεντικότητα του ελληνικού πολιτισμού.
Δεν κατέγραφε απλώς την παράδοση όπως συχνά έκανε η ακαδημαϊκή λαογραφία της εποχής [2]· την τραγουδούσε, την αφηγούνταν, τη ζούσε. Κάθε έθιμο που παρουσίαζε, κάθε τραγούδι που μοιραζόταν, κάθε αφήγημα που μετέφερε, ήταν για εκείνον ένα ιδιότυπο βίωμα, ένας ζωντανός διάλογος με την ψυχή και τη μνήμη του ελληνικού λαού. Η παράδοση δεν ήταν μόνο γνώση· ήταν ζωντανή εμπειρία, αφή, τραγούδι, συναίσθημα και συμμετοχή, μια μέθεξη όπου το ιερό συναντά την ανθρώπινη ψυχή. Η λαογραφία υπήρξε για εκείνον αυθεντική συνομιλία με το παρελθόν, τον τόπο και τον ίδιο του τον εαυτό.
Η Σιάτιστα λειτουργεί στον στοχασμό του ως αρχέτυπος χώρος, όπου συνυπάρχουν η ηρωική παράδοση, ο αγώνας για ελευθερία, ο λεβέντικος τρόπος ζωής και η βαθιά ριζωμένη λαϊκή σοφία. Επανέρχεται επίμονα και με αφοσίωση στην σιατιστινή παράδοση ως σταθερή αξιακή μήτρα. Το τοπικό πολιτισμικό πρότυπο συγκροτείται από στοιχεία όπως: η συλλογική μνήμη των αγώνων, η προφορική παράδοση, η περηφάνια της ελευθερίας, η περιφρόνηση του θανάτου. Αυτές οι συνιστώσες δεν λειτουργούν ως λαογραφικό διακοσμητικό στοιχείο, αλλά ως θεμελιώδη συστατικά της πνευματικής του αυτοσυνειδησίας. Η παράδοση δεν βιώνεται ως μια εξωτερική πρακτική, αλλά ως εσωτερικευμένη στάση ζωής.
Ο Γεώργιος M Μπόντας μετατρέπει την τοπική λαική παράδοση σε οικουμενική ηθική αρχή: ο άνθρωπος, ανεξαρτήτως καταγωγής, οφείλει να αγωνίζεται για την υπέρβαση, την ελευθερία, τη δημιουργία γνήσιου νοήματος. Το τοπικό γίνεται συμβολική έκφραση του ανθρώπινου μόχθου για ηθική ανάταση, προς τον ανώτερο προορισμό. Όπως ο Ζορμπάς [3] ενσαρκώνει το νεοελληνικό λαϊκό πολιτισμικό πρότυπο, έτσι και η Αναφορά στο Γκρέκο [3] αποκαλύπτει ότι η τοπικότητα – η Κρήτη στην περίπτωση του Καζαντζάκη – δεν νοείται ως περιορισμός, αλλά ως προϋπόθεση ελευθερίας: ο άνθρωπος ριζώνει σε έναν τόπο για να μπορεί να ανυψωθεί πέρα από αυτόν. Δεν πρόκειται για στροφή προς το παρελθόν, αλλά για κατάφαση σε μια πηγή πνευματικής αυθεντικότητας, η οποία παραμένει αναλλοίωτη στο χρόνο. Το τοπικό πολιτισμικό πρότυπο, επομένως, δεν είναι ένα στατικό σύνολο παραδόσεων, αλλά ζωντανός και δυναμικός άξονας που τροφοδοτεί την οικουμενική πνευματικότητα.
Ως Διευθυντής της Μανούσειας Δημόσιας Βιβλιοθήκης Σιάτιστας, η συμβολή του υπήρξε πολυετής και καθοριστική. Υπό τη διεύθυνσή του η βιβλιοθήκη λειτουργούσε ως άτυπο “λαογραφικό κέντρο” της πόλης. Κατέγραψε, ταξινόμησε και οργάνωσε συλλογές παλαιών εντύπων, δωρεών, ευεργεσιών και ιστορικών εγγράφων.
Ως Πολιτιστικός Διαμεσολαβητής, καθοδηγούσε ομάδες επισκεπτών στα αρχοντικά της Σιάτιστας, στην παλαιοντολογική συλλογή, στους ναούς και στα σοκάκια, όπου έδινε προφορικές αφηγήσεις ανασύροντας υλικό που δεν υπήρχε σε κανένα βιβλίο.
Ως Λαογράφος και Iστοριοδίφης, έγραψε για την τοπική ιστορία και μικροϊστορία: τον αγώνα της Σιάτιστας τον Νοέμβριο 1912, τις μετακινήσεις των Σιατιστινών εμπόρων στα Βαλκάνια, τις παλιές οικογένειες, τους τοπικούς ευεργέτες, καθώς και τα γεγονότα της Κατοχής, της Αντίστασης, της Απελευθέρωσης και του Εμφυλίου.
Ως Τεκμηριωτής, διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στη συγκρότηση, επιμέλεια και ανάδειξη της παλαιοντολογικής συλλογής της Σιάτιστας, μιας από τις σημαντικότερες στην Ελλάδα για τα ευρήματα παγετωνικής πανίδας. Με την ίδια αφοσίωση τεκμηρίωσε πολύτιμες συλλογές της βιβλιοθήκης και συνέβαλε αποφασιστικά στη διάσωση αντικειμένων, εργαστηριακών εργαλείων και αρχείων, τα οποία διαφορετικά θα χάνονταν. Μεθοδικός και ακριβής, δημιούργησε ένα αξιόπιστο υπόβαθρο για μελλοντική έρευνα και μουσειακή αξιοποίηση, καθιερούμενος ως ένας από τους πλέον έγκριτους τεκμηριωτές της τοπικής πολιτιστικής κληρονομιάς.
Ως Συνενωτής της κοινότητας, το έργο του συνέβαλε καθοριστικά στην ενίσχυση της τοπικής ταυτότητας, καθώς συνέδεσε τη συλλογική μνήμη της Σιάτιστας με την ιστορία και την καθημερινή ζωή της πόλης. Παρέχοντας στους κατοίκους μια τεκμηριωμένη αφήγηση της πολιτιστικής τους κληρονομιάς, ενίσχυσε το αίσθημα κοινότητας, ενότητας και συνέχειας, προσφέροντάς τους ταυτόχρονα τα εργαλεία να αναγνωρίσουν και να εκτιμήσουν τον τόπο τους. Παράλληλα, η εκπαιδευτική και πολιτιστική του δράση—μέσα από άρθρα, μονογραφίες, ξεναγήσεις και εκδηλώσεις—μετέφερε την παράδοση στις νεότερες γενιές κατοίκων και στους επισκέπτες, λειτουργώντας ως γέφυρα ανάμεσα στην μνήμη του τόπου και το ευρύτερο κοινό.
Ο Γεώργιος Μ Μπόντας ανήκει στην «αριστοκρατία» των τοπικών λαογράφων, δηλαδή σε εκείνους που ανέπτυξαν συστηματική, αξιόπιστη και επιτόπια έρευνα. Με το έργο του συνδέεται οργανικά με τη μεγάλη αλυσίδα της νεοελληνικής λαογραφίας, αποτελώντας ισχυρό κρίκο της τοπικής επιτόπιας παράδοσης. Η συμβολή του υπήρξε καθοριστική για τη διατήρηση της ζώσας προφορικής μνήμης και της ιστορικής ταυτότητας μιας ιδιαίτερα πλούσιας πολιτισμικά περιοχής, αναδεικνύοντας στοιχεία που χωρίς την παρουσία, το πάθος και την αφοσίωσή του του θα είχαν χαθεί.
Η έννοια της βιωματικής ή ενσώματης πολιτισμικής μνήμης, όπως αναδεικνύεται στο έργο, τον τρόπο και ήθος ζωής, και την παρακαταθήκη του Γεωργίου Μ. Μπόντα, φωτίζει έναν βαθύ και οργανικό τρόπο με τον οποίο οι κοινότητες διατηρούν, ανανεώνουν και μεταδίδουν τον πολιτισμό τους. Στον πυρήνα της βρίσκεται η κατανόηση ότι η μνήμη δεν είναι απλώς γνωσιακό απόθεμα, αλλά ζώσα εμπειρία που εγγράφεται στο σώμα, ενεργοποιείται μέσω της φωνής, της μελωδίας, του ρυθμού και αποκτά νόημα μέσα από την κοινή συμμετοχή. Οι χειρονομίες, οι ρυθμοί της χορού, οι φωνές του συλλογικού τραγουδιού και οι τελετουργικές πράξεις λειτουργούν ως φορείς μιας μνήμης που δεν αποθηκεύεται, αλλά βιώνεται και επαναβεβαιώνεται κάθε φορά.
Η συμβολή του έγκειται ακριβώς στην καθαρή και συστηματική αναγνώριση αυτής της ενσώματης διάστασης της παράδοσης, επισημαίνοντας ότι η πολιτισμική συνέχεια εξαρτάται από τη δυναμική ζωντανή παρουσία των ανθρώπων που την ενσαρκώνουν. Μέσα από την προσέγγισή του, η πολιτισμική μνήμη [4] αναδεικνύεται ως πράξη συλλογικής αυτογνωσίας· ως πεδίο όπου το παρελθόν βρίσκει έκφραση στο παρόν και όπου η κοινότητα επιβεβαιώνει την ταυτότητά της μέσα από τη βιωμένη εμπειρία.
[1] Γεώργιος Μ Μπόντας, Η γιορτή της Παναγίας στη Σιάτιστα, Σιάτιστα, Ιδιωτική έκδοση (1978); Ευεργέτες και δωρητές της Σιάτιστας, Θεσσαλονίκη : Μαίανδρος (1983); Από το λίκνο ως τη στερνή κατοικία, Θεσσαλονίκη, Ιδιωτική έκδοση (1985); Κατάλογος χειρόγραφων βιβλίων της Μανούσειου Δημόσιας Βιβλιοθήκης Σιάτιστας, Σιάτιστα : εκδ Μανούσειος Δημόσια Βιβλιοθήκη Σιάτιστας (1985); Τα Μπουμπουσάρια της Δ. Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη: Μακεδονική Ζωή [307] (1991); Η ιστορική παλαιοντολογική συλλογή Σιάτιστας, Θεσσαλονίκη : Ελιμειακά [67] (2011)
[2] Κώστας Ρωμαίος, Κοντά στις Ρίζες – Έρευνα στον Ψυχικό Κόσμο του Ελληνικού Λαού, Αθήνα: Eκδ. Εστία (β’ έκδ.1980)
[3] Νίκος Καζαντζάκης, Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, Αθήνα: εκδ. Δημητράκου 1946, 1954) & Αναφορά στον Γκρέκο, Αθήνα: χε (1961); εκδ. Ελ. Καζαντζάκη (1964)
[4] Εύα Μπόντα (2026), Το Δικαίωμα στην Πολιτισμική Μνήμη ως Νευροδικαίωμα Επόμενης Γενιάς: XΙ – Ενδέκατη Ειδική Έκθεση προς τον Τομέα Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Παρουσίαση στην ετήσια συνάντηση της International Neuroethics Society (INS), Στάνφορντ, Καλιφόρνια, ΗΠΑ, 15–17 Απριλίου 2026
Embodied Cultural Memory and the Legacy of folklorist and cultural historian Georgios M Bondas (1933-2025)
By Eva Bonda
The folklorist and cultural historian Georgios Minas Bondas (1933–2025), honored by the Academy of Athens, was one of the most distinctive, contemplative, and deeply cultivated figures in the field of Greek local folklore studies. From an early age, he displayed a strong inclination toward local history and oral tradition. He grew up in old Siatista at a time when the elders of the town—pack-animal drivers, vintners, craftsmen, and aged singers—still vividly transmitted the tales, beliefs, songs, and micro-histories of everyday life. His youth in Siatista, the members of his family—especially his father—and the historical conflicts of the period (the Occupation, the Resistance, the Civil War) constituted his earliest points of contact with a collective ethos of struggle and dignity.
He developed an exceptional research profile through many years of on-site documentation, marked by consistency, conscientiousness, erudition, and deep familiarity with primary sources. With exceptionally high mnemonic and analytical cognitive abilities, remarkable intellectual vitality and clarity, and a distinctive emotional sensitivity, he shaped an idiosyncratic interpretation of the Greek local cultural model. He combined close observation of everyday life with an experiential understanding of the emotional core of tradition, customs, and devotional practices.
In his work [1], devotional practices and customs are not approached merely as social or ritual phenomena, but as expressions of the people’s psychic energy—an energy that links the individual to collective memory, the divine, and tradition. From this perspective, Georgios Minas Bondas illuminated the depth, continuity, and lived authenticity of Greek culture.
He did not simply record tradition, as academic folklore studies of his time often did [2]; he sang it, narrated it, lived it. Every custom he presented, every song he shared, every story he conveyed constituted for him a unique lived experience—a vivid dialogue with the soul and memory of the Greek people. Tradition was not merely knowledge; it was lived experience, touch, song, emotion, and participation—a form of communion in which the sacred meets the human soul. Folklore, for him, was an authentic conversation with the past, with his city, and with his own self.
Siatista functions in his thought as an archetypal space, where heroic tradition, the struggle for freedom, a life marked by levendia (bravery and noble bearing), and deeply rooted popular wisdom coexist. He persistently and devotedly returns to the tradition of Siatista as a constant axiological matrix. The local cultural model is composed of elements such as: the collective memory of struggles, oral tradition, the pride of freedom, and the contempt of death. These components do not operate as folkloric ornamentation but as fundamental elements of his spiritual self-understanding. Tradition is not experienced as an external practice but as an internalized stance toward life.
Georgios M. Bondas transforms local folk tradition into a universal ethical principle: that human beings, regardless of origin, must strive for transcendence, freedom, and the creation of genuine meaning. The local becomes a symbolic expression of humanity’s labor toward moral elevation and higher purpose. Just as Zorba [3] embodies the modern Greek popular cultural ideal, Report to Greco [3] reveals that locality—Crete, in Kazantzakis’s case—is not a limitation but a precondition for freedom: one puts down roots in a place in order to rise beyond it. This is not a turn toward the past, but an affirmation of a source of spiritual authenticity that remains unchanged over time. The local cultural model, therefore, is not a static ensemble of traditions but a living and dynamic axis that nourishes universal spirituality.
As Director of the Manouseios Public Library of Siatista, his contribution was longstanding and decisive. Under his leadership, the library functioned as an informal “folklore center” of the town. He documented, classified, and organized collections of old printed materials, donations, benefactions, and historical documents.
As a Cultural Mediator, he guided groups of visitors through the mansions of Siatista, the paleontological collection, the churches, and the narrow streets, offering oral narratives that drew upon material preserved nowhere in written form.
As a Folklorist and Cultral Historian, he wrote about local history and micro-history: the struggle of Siatista in November 1912, the migrations of Siatistan merchants throughout the Balkans, the old families, local benefactors, and the events of the Occupation, the Resistance, the Liberation, and the Civil War.
As a Documentarian, he played a decisive role in assembling, editing, and showcasing Siatista’s paleontological collection—one of the most important in Greece for its findings from glacial fauna. With the same dedication, he documented valuable collections of the library and contributed substantially to the preservation of objects, laboratory tools, and archival materials that would otherwise have been lost. Methodical and precise, he created a reliable foundation for future research and museum development, establishing himself as one of the most authoritative documentarians of local cultural heritage.
As a Unifier of the community, his work significantly reinforced local identity by connecting Siatista’s collective memory with the town’s history and daily life. By providing residents with a well-documented narrative of their cultural heritage, he strengthened the sense of community, unity, and continuity, while equipping them with the tools to recognize and appreciate their locality. At the same time, through his educational and cultural activities —articles, monographs, guided tours, and events—he transmitted tradition to younger generations and to visitors, functioning as a bridge between the memory of place and the wider public.
Georgios M. Bondas belongs to the “aristocracy” of local folklorists, that is, to those who developed systematic, reliable, on-site research. His work is organically connected to the great chain of modern Greek folklore studies, forming a powerful link in the tradition of local field-based research. His contribution was crucial for preserving the living oral memory and historical identity of a culturally rich region, bringing to light elements that, without his presence, passion, and dedication, would have been lost.
The notion of experiential or embodied cultural memory, as it emerges from the work, the mode of life, and the ethos of Georgios M. Bondas, illuminates a profound and organic way in which communities preserve, renew, and transmit their culture. At its core lies the understanding that memory is not merely a cognitive repository but a living experience inscribed in the body, activated through voice, melody, and rhythm, and made meaningful through shared participation. Gestures, dance rhythms, the voices of collective singing, and ritual acts function as carriers of a memory that is not stored but lived and continually reaffirmed.
His contribution lies precisely in his clear and systematic recognition of this embodied dimension of tradition, underscoring that cultural continuity depends on the dynamic, living presence of the individuals who embody it. Through his approach, cultural memory [4] emerges as an act of collective self-knowledge—a sphere in which the past finds expression in the present and in which the community affirms its identity through enacted and embodied experience.
[1] Georgios Μ Bondas, The Feast of the Virgin Mary in Siatista, Siatista, Private Edition (1978); Benefactors and Donors of Siatista, Thessaloniki: Maiandros (1983); From the Cradle to the Final Dwelling, Thessaloniki, Private Edition (1985); Catalogue of Manuscript Books of the Manouseios Public Library of Siatista, Siatista: Manouseios Public Library of Siatista Publications (1985); The Boubousaria of Western Macedonia, Thessaloniki: Macedonian Life [307] (1991); The Historical Paleontological Collection of Siatista, Thessaloniki: Elimiaka [67] (2011) (available only in Greek)
[2] Kostas Romaios, Close to the Roots – A Study of the Psychological World of the Greek People, Athens: Estia Publishers (2nd ed,1980) (available only in Greek)
[3] Nikos Kazantzakis, Alexis Zorbas, Athens: Dimitrakos Publishing (1946, 1954) & Report to Greco, Athens: He (1961); El. Kazantzakis Edition (1964)
[4] Eva Bonda (2026), The Right to Cultural Memory as a Next-Generation NeuroRight – XI Expert Report to the Intangible Cultural Heritage Sector of UNESCO’ Accepted after Review to be presented at the Annual Meeting of the International Neuroethics Society (INS), Stanford, California, USA, April 15-17, 2026
